सुक्दै पानीका मुहान : थातथलो छोड्दै स्थानीय

धनकुटाका पहाडी भेगका केही स्थानीय बस्तीहरूमा पानीको मुहान सुक्दै गएपछि खानेपानीको जोहोका लागि मात्र यहाँका महिलाले अनेकन समस्या भोग्नुपरेको छ । खानेपानीको संकट देखिनुमा सहस्राब्दीको ठूलो चुनौतीको रुपमा खडा भएको जलवायु परिवर्तन पनि एक कारक मानिन्छ । पानीका स्रोत जोगाउने उपायमध्ये रैथाने प्रविधिको उपयोगमार्फत वर्षाको पानी पुनर्भरणमा जोड दिनुपर्ने विज्ञहरू सुझाव दिन्छन् । अन्यथा खानेपानी अभावकै कारण दर्जनौँ बस्तीहरू यहाँबाट अन्यत्रै सार्नुपर्ने बाध्यता देखिन्छ ।

धनकुटा | धनकुटा, सहिदभूमि गाउँपालिका–२ की प्रेमकुमारी विष्टको घरनजिकै पानी पाइँदैन । उहाँ २/३ घण्टा टाढा पुगेर उकालोमा पानी बोकेर आउनुहुन्छ । ८/९ वर्षको हुँदा बाल्यकादेखि डोकोमा पानी बोकेर शुरु भएको उहाँको दुःख अहिले ४७ वर्षको उमेरसम्म टुटेको छैन । ‘मलाई पाठेघरको समस्या छ’ उहाँ भन्नुहुन्छ, ‘गाउँमा मजस्ता अरू धेरै छन् ।’

खानेपानीको अभावले बालबालिकाहरू समेत बोतल, जर्किन, गाग्री लगायतका भाँडा बोकेर पानी लिन हिँड्छन् । सबैले पानी बोक्न समय दिनुपर्छ । घरका केटाकेटीले त काम गर्नुपर्ने भएपछि प्रेमकुमारीलाई पानी नबोकी सुखै हुने कुरा भएन । ‘पहिले निरोगी हुँदा त बलियै थिए, उकालोमा सजिलै पानी बोकेर ल्याइन्थ्यो’ उहाँ भन्नुहुन्छ, ‘अहिले पाठेघर खस्ने समस्याले सताएर अप्रेसन गरेको १० वर्ष भयो, अझै पानी बोकिरहेकी छु, घरमा बिहानदेखि बेलुकी पानी चाहिन्छ । नबोकेर के गर्ने ?’

सहिदभूमि गाउँपालिका– ४ निवासी ५४ वर्षीय देवान राईका अनुसार, उहाँको घरमा धारामा पालो अनुसार दिनको १२ मिनेट पानी आउँछ । अन्य घरायसी कामका लागि पानीले नपुग्ने भएकाले कुवा र धारामा जानुपर्छ । ‘यहाँ सबैभन्दा महँगो पानी भइसकेको छ, सबैलाई पानी चाहिने हुन्छ । अझ खडेरी समयमा त त्यति पानी पनि आउँदैन । अनि नबोकेर त सुखै छैन’ उहाँ भन्नुहुन्छ, ‘पानी बोकेर परिवार धान्न पर्दा दिक्क पनि लाग्छ, घरमा भएकाहरू अन्य ठाउँमा बढी बस्छन्, अनि सबैतिर आफै बढी खट्नुपर्छ । पुग्दो पानी भए कैयौँ दुःख त्यसै हट्थ्यो ।’

प्रेमकुमारी र देवानले झैँ धनकुटाको सहिदभूमि, छथरजोरपाटी, चौबिसे गाउँपालिका अनि महालक्ष्मी र धनकुटा नगरपालिकाका कम्तीमा १२ वटा वडाहरूमा पानीको अभाव छ । पानीको अभावले एकातिर महिलाहरू घरपरिवार चलाउन घण्टौँ टाढाको बाटो धाएर पानी बोक्न बाध्य छन् । अर्कातिर उनीहरू खेतबारी बाँझै छाडेर बसाई सर्दैछन् ।

अनेक कठिनाइ 
धनकुटाका पाका व्यक्तिहरू आफैले देखे भोगेका कैयौँ धारा कुवाहरू सुक्दै र हराउँदै गएको बताउँछन् । महालक्ष्मी नगरपालिका–६ लेगुवाकी देउकुमारी गिरी (७५) ले प्रयोग गरिरहेका गाउँघरका पानीका मूलहरू सुकेर गएको आफ्नै आँखाले देख्नुभएको छ ।  पुर्खादेखि प्रयोग हुँदै आएको घर नजिकैको छानो सहितको हिटी (ढुङ्गे धारो)मा अहिले पानी छैन । बिहान सधैँ गाग्रोमा पानी भर्ने हिटीमा अहिले उहाँले सिमेन्टको ट्याङ्की मात्रै बाँकी रहेको बताउनुहुन्छ । उहाँ भन्नुहुन्छ, ‘पहिले अङ्गालो भरीका धारो थिए, अहिले यी धारामा पानी रसाउनै छोडे ।’ फिल्ड रिपोर्टिङका क्रममा यहाँ पुग्दा यस वडा नं ६ र ९ मा ३ वटा हिटी तथा धारा सुकेको अवस्थामा थिए । 

सहिदभूमि–२ विष्टटोलका विनोद विष्टले आफू घर पुगेको बेला आकाशको पानी सङ्कलन गरेर नुहाउनु परेको बताउनुहुन्छ । उहाँ भन्नुहुन्छ, ‘एक घर एक धाराको नारा ल्याएका छन् तर एक घण्टा बढी समय लगाएर पानी बोक्नुपर्छ । गएको वैशाखमा आकाशे पानी परेकाले असारसम्म बलेसीको पानीले नुहाउने गर्जो टर्‍यो ।’ 

महालक्ष्मी नगरपालिका–६ लेगुवाकी गीता श्रेष्ठ विवाह गरेर आएको १८ वर्ष भयो । उहाँले त्यतिबेला देखेका कैयौँ कुवा र मुहानहरू अहिले सुकेका छन् । उनलाई प्रशस्त पानी भए तरकारी खेती गर्न सकिन्थ्यो भन्ने मनमा लागिरहन्छ । 

‘पहिले अन्नबाली प्रशस्त हुने ठाउँ हो । धान, मकै, गहुँ सबै बाली लाउने गर्थ्यौँ’ भन्नुहुन्छ, ‘अहिले पानी सुक्दै गएको छ, अर्कोतिर बाँदरले पनि बाली रहन दिँदैन । पानी मात्र भएको भए खेती गर्न, तरकारी बाली लगाउन सकिन्थ्यो भन्ने लाग्छ ।’

अहिले महालक्ष्मी नगरपालिका–१, चित्रेका करिब एक हजार परिवारले ११ किलोमिटर टाढाको मुहानबाट ल्याएको खानेपानी प्रयोग गरिरहेका छन् । दैनिक केहीबेर मात्रै धारामा आउने पानी भर्न पाएनन् भने उनीहरू घण्टौँ कुवामा लाइन लागेर पानी बोक्नुपर्ने स्थानीय सूर्यबहादुर श्रेष्ठ बताउनुहुन्छ । 

स्थानीय तहहरुले तयार पारेको तथ्याङ्क अनुसार, १ लाख ६३ हजार जनसङ्ख्या रहेको धनकुटामा कम्तीमा ८० प्रतिशत घरपरिवारले धारा तथा पाइपमार्फत खानेपानी उपभोग गर्छन् । तर बाँकी ३२ हजारले पानीको लागि सोझै मूल, इनार, कुवा, नदी र खोलाको पानी प्रयोग गर्नुपरेको छ । 

बसाई सर्नेको लहर 
धनकुटाको छथरजोरपाटी गाउँपालिका–४ तेलियाका ९६ वर्षीया लक्ष्मण तामाङ गाँउबस्तीमा पानी सुक्दै गएपछि बस्ती समेत पातलिँदै जान थालेको बताउनुहुन्छ । छिमेकी गाउँ ताम्लीङका ९७ वर्षीय पूर्णबहादुर खनालका सबै छिमेकीहरू अहिले बसाई सरेर हिँडिसके । 

‘बाउ बाजेका पालादेखि बस्ती नजिकै कुवा थियो, त्यो सुक्यो । अहिले खानेपानी लिन टाढा जानुपर्दा धेरै समय लाग्छ, ’ उहाँ भन्नुहुन्छ, ‘पहिले पनि अलिअलि त मान्छे बसाई सरेर जान्थे । तर पानी पाउन छाडेपछि सालैपिच्छे जान्छन् ।’ केही वर्षमा आफूले चिनेजानेका ९० परिवार बसाई सरेको उहाँ स्मरण गर्नुहुन्छ । 

छथरजोरपाटी गाउँपालिकाको तथ्याङ्कले पनि बुढापाकाहरूको भनाई पुष्टि गर्छ । २०७८ वैशाखदेखि २०७९ असार मसान्तसम्ममा गाउँपालिकाबाट १ सय ५९ घरपरिवारका ५६१ जनाले बसाइसराइ गरेको तथ्याङ्क छ । बसाई सर्ने तर कतिपय अवस्थामा बसाइसराइ गरेको अभिलेखक पनि नहुने हुनाले यो तथ्याङ्क अझै बढी हुने अनुमान गाउँपालिकाका कर्मचारीहरूको छ । 

महालक्ष्मी नगरपालिकामा २०७८ चैत मसान्तसम्मको बसाइ सर्नेको तथ्याङ्क हेर्दा एक वर्षमा त्यस्ता घर परिवार १ सय ९४ रहेका छन् । यसको असर धनकुटामा पछिल्ला केही वर्षमा जनसङ्ख्या वृद्धिदर नै ऋणात्मक देखिनु पनि हो । बसाइ सर्दा धनकुटाबाट उनीहरू सुनसरी, मोरङ, झापा लगायतका जिल्लाहरूमा जाने क्रम बढेको तथ्याङ्कले देखाउँछ । 

तथ्याङ्क कार्यालय धनकुटाका अनुसार, केही वर्षयता पूर्वी पहाडका ताप्लेजुङ, तेह्रथुम, खोटाङ, भोजपुर,  ओखलढुङ्गा लगायतका जिल्लाबाट बसाई सरेर जानेहरूको सङ्ख्या बढ्दो छ । ती जिल्लाको जनसङ्ख्या घट्दो क्रममा नै छ । खानेपानीको अभावले जीविकोपार्जनमा परेको कठिनाइका कारण बसाई सर्नेको लर्को छ । 

नेपालको सन्दर्भमा भन्ने हो भने सामान्यतया: प्रतिदिन प्रतिव्यक्ति ४५ लिटर पानी उपलब्ध भएमा आधारभूत स्तरको सुविधा मानिन्छ । त्यसमा पानी लिएर आउने समय ३० मिनेटभन्दा कम हुनुपर्छ । 

खानेपानी मन्त्रालयको पछिल्लो विवरण र त्यहाँका अधिकारीको भनाइमा देशभर ९० प्रतिशत बढी जनसङ्ख्यामा आधारभूत खानेपानीको पहुँच छ । यसमध्ये २५ प्रतिशतले मात्र शुद्ध पिउने पानीको प्रयोग गर्छन् । तर मुहान सुकेर पानीको अभाव भएपछि धनकुटाका दर्जनभन्दा बढी बस्तीका स्थानीय आधारभूत सुविधाबाटै बञ्चित हुनुपरेको छ ।

किन सुके मुहानहरू ? 
महालक्ष्मी नगरपालिका–६ का स्थानीय नेत्र अधिकारी बस्तीमा सुख्खापन बढ्दै गएकाले अहिले कृषि बाली, पशुपालन लगायतको काम गरेर आयआर्जन गर्ने सम्भावना घट्दै गएको दुखेसो पोख्नुहुन्छ । ‘पहिले उब्जाउ थियो, तीन बालीसम्म खेती हुन्थ्यो’ उहाँ भन्नुहुन्छ, ‘पालेको गाईबस्तुले समेत समयमा पानी खान पाउँदैनन् अनि कसरी खेतीपाती हुन्छ ?’

धनकुटा नेपालको पूर्वी भेगमा पर्छ । यस अघिका बर्ष र दशकमा देशका पूर्वी भागमा सुख्खापन बढेर कृषि उत्पादन घट्दै गएको अध्ययनहरूमा पनि देखिन्छ । विगत ४ दशकमा नेपालमा खडेरीको अवस्था बारे सन् २०२१ मा गरिएको एक अध्ययनले बर्ष २०१२ र २०१८ मा अन्य भागहरूभन्दा पूर्वका क्षेत्र चरम सुख्खापन र खडेरीबाट गुज्रिएको उल्लेख छ । त्यस्तै इन्टरनेशनल सेन्टर फर इन्टिग्रेटेड माउन्टेन डिभलेपमेन्ट (इसिमोड) द्वारा सन् २००९ मा प्रकाशित अर्को रिपोर्टले धनकुटाका केही गाँउहरुमा निरन्तर खडेरीका कारण मकैको उत्पादनमा ह्रास आएको आकलन गरेको छ । 

सुख्खापन, खडेरी र पानीका मुहान सुक्नुमा जलवायु परिवर्तन एक प्रमुख कारक हो भन्छन् यस क्षेत्रका विज्ञहरू । 

जलवायु वैज्ञानिक डा. सन्तोष नेपालले पानीको मुहान दुई कारणले सुक्ने गरेको दाबी गर्नुहुन्छ । एक, पानी पर्ने प्रक्रियामा आएको परिवर्तन । अर्को, पानी जमिनभित्र जाने क्रममा अवरोध भएमा भूमिगत भण्डारण घटेर मुहान सुक्दै जाने । उहाँका अनुसार, जलवायु परिवर्तनसँगै बढ्दो तापमान वृद्धिले पनि पृथ्वीको सतह र माटोको तापक्रम बढ्छ, जसले जमिनमा भण्डारण भएको पानी वाष्पीकरण (पानी तातिएर बाफ हुने प्रक्रिया) भएर जान्छ र स्रोत सुक्छ । 

‘जमिनमुनि पानी भण्डार भइरहन थोरै मात्रामा सिमसिमे पानी लामो समयसम्म पर्नुपर्छ । तर अहिले जलवायु परिवर्तनले छोटो समयमा भारी वर्षा हुने गर्छ, जसले जमिनमुनि पानी जान कम हुन्छ र त्यस्तो पानीले भू–क्षय, बाढीपहिरो मात्रै बढाउँछ’ भन्नुहुन्छ, ‘पानी पर्ने तौरतरिकामा आएको फेरबदल पनि जलवायु परिवर्तनको एउटा लक्षण हो । यसले गर्दा अतिवृष्टि र अनावृष्टि भइरहेको छ ।’

पशुपालन, खेती किसानीमा उपयोग गर्न परम्परागत रुपमा बनाइएका पोखरीहरू मासिने क्रममा छन् ।  पानी पोखरीले भूमिगत जल भण्डारलाई पुनर्भरण गर्न मद्दत गरेको हुन्छ । तर पोखरी मासिन थालेपछि तल्लो भागमा अन्य कुनै मुहानहरू रसाइरहन पाउँदैनन् । 

कर्णाली बेसिनका २९ वटा नगर तथा गाउँपालिकाको पानीका मुहानको अध्ययनमा संलग्न डा. दिपनारायण शाह पछिल्लो १० वर्षमा २० देखि ३० प्रतिशत पानीको मुहान सुक्दै गएको बताउनुहुन्छ । त्रिभुवन विश्वविद्यालयको वातावरण विज्ञान केन्द्रिय विभागका उप—प्राध्यापक डा. शाहका अनुसार, केही ठाउँको स्रोत अर्कोतिर सर्ने र फेरबदल हुने लक्षणहरू समेत देखिएको छ । 

राष्ट्रिय योजना आयोगले पनि सन् २०१६ मा यस्तै अध्ययन गरेको थियो । राष्ट्रिय जलवायु परिवर्तन प्रभाव सर्वेक्षण २०१६ को प्रतिवेदन, अनुसार ७४.२९ प्रतिशत घरपरिवारले पानीका स्रोतहरूमा परिवर्तन भएको देखेका छन् । अनि ८४.४७ प्रतिशतले स्रोतमा पानीको मात्रा घटेको महसुस गरेका छन् ।

नेपाल मात्रै होइन, जलवायु परिवर्तनको कारण पानीका स्रोतहरू सुक्ने, हराउने र सर्ने समस्या अरू मुलुकहरूमा समेत विकराल बन्दै गएको छ । जल, जमिन र भूमिगत पानीको महत्त्वको विषयमा दक्षिण एसियाका विभिन्न ठाउँलाई समेटेर अनुसन्धानकर्ताले तयार पारेको एक लेखले  भविष्यमा सुख्खाग्रस्त वर्षहरूले हिउँको पानी र जमिनमुनिका भूमिगत पानीको महत्त्व र आवश्यकता अझ बढाएको बताइएको छ । दक्षिण एसियाले सिँचाइका लागि जमिनमुनिको पानीको अभाव सामना गर्नुपर्ने औँल्याइएको छ । अनि, भविष्यमा जमिनमुनिको पानी भण्डारणमा हुने कमीले खडेरी बढेर जाने अध्ययनमा उल्लेख छ ।

के होला समाधानको प्रयास ? 
आफ्नो वडा अत्यन्त सुख्खा ग्रस्त भएकोमा चिन्तित हुनुहुन्छ, धनकुटाको महालक्ष्मी नगरपालिका– ६ का वडा अध्यक्ष शिवराज विश्वकर्मा । खानेपानीको अभावले आधारभूत जीवनयापनमै कठिनाइ भएको र सामाजिक जीवनका धेरै पाटोमा असर भएकाले बसाई सरेर जाने क्रम बढेको उहाँ स्वीकार्नुहुन्छ । 

‘घरमा पानीको समस्या समाधानका लागि धेरैजसो घरमा महिलाहरू नै काम गर्नुपर्ने भएकाले उनीहरूको स्वास्थ्य, बालबालिकाको पठनपाठनमा समस्या छ’ उहाँ भन्नुहुन्छ, ‘यसले गर्दा आयआर्जन हुन सकेन । रोजगारीका लागि पुरुषहरू अन्यत्र जानुपर्ने अवस्था छ ।’ खानेपानीको समस्या तत्काल सम्बोधनका लागि लेगुवा खोलाबाट पानी तानेर माथि ल्याउने र बाँड्ने योजनाको अध्ययन पुरा भएको उहाँले जानकारी दिनुभयो । 

ग्रामीण खानेपानी तथा सरसफाइ विकास कोष (फन्ड बोर्ड)ले धनकुटामा खानेपानी तथा सरसफाईमा २५ वटा भन्दा बढी कार्यक्रम सम्पन्न गरेको छ । यद्यपि, मुहान र स्रोत नै सुक्दै गएपछि खानेपानीको अवस्था दयनीय छ । 

संस्थाका जिल्ला अध्यक्ष नरेशप्रसाद श्रेष्ठ भन्नुहुन्छ, ‘वर्षायाम बाहेक बाँकी ६ महिना पानीको हाहाकार देख्नुपर्छ ।’ पानीको मुहान संरक्षणमा वरपरको सय मिटरमा डोजर, एक्स्याभेटर लगायतका उपकरण चलाउन बन्देज लगाइएको श्रेष्ठको दाबी छ । ‘मुहान वरपर पहिरो जाने पहिरो जान नदिन उपभोक्ता समिति बनाई परिचालन पनि गरिएको छ,’ उहाँ भन्नुहुन्छ । 

देशभरका खानेपानी आयोजना मध्ये अधिकांश बाह्य शक्ति प्रयोग नगरी माथिबाट तल बगाएर पानी सङ्कलन गर्ने र वितरण गर्ने ग्राभिटि फ्लोमा आधारित आयोजना छन् । त्यसको तुलनामा पम्पिङ प्रविधिमा आधारित आयोजना निकै कम छन् । खानेपानी मन्त्रालयको अघिल्लो आर्थिक वर्षको विवरणमा यस प्रकारको आयोजनाका लागि धनकुटामा २ वटा कार्यक्रममा बजेट छुट्टाइएको देखिन्छ । 

भूमिगत पानी तानेर वितरण गरिने यस्ता आयोजना देशभर करिब साढे ३ सय पम्पिङ आयोजना छन् । 

जलवायु वैज्ञानिक डा. सन्तोष नेपाल पुराना पोखरीहरूको मर्मतसम्भार र पुनरुत्थान एउटा विकल्प हुने बताउनुहुन्छ । पोखरी पानीको मूल स्रोत भएकाले विभिन्न कारणले पुरिएका पोखरीको सरसफाइ गरेर तिनको क्षमता बढाएमा मूलमा पानीको मात्रा बढ्न सक्छ । केही वर्षअघि काभ्रेको डराउने पोखरी क्षेत्रमा मासिएका पुराना पोखरीहरूको पुनरुत्थान गर्दा मूलमा पानी बढेको पाइएको थियो ।

डा. नेपाल भन्नुहुन्छ, ‘मूल सुधार्ने हो भने पुनर्भरण क्षेत्रमा वर्षाको पानी सङ्कलन गरी भूमिगत जल भण्डारमा पानीको मात्रा बढाउनुपर्छ ।’

यसै विषयमा रेडियो नेपालबाट प्रसारित रिपोर्ट:

(‘गुगल अर्थ प्रो’ सफ्टवेयरबाट निकालिएका स्याटलाइटका तस्बिरहरूको समेत अध्ययन गरी तयार पारिएको यो खोजमूलक रिपोर्टमा खानेपानीको निम्ति स्थानीयले भोगेका समस्यालाई उजागर गर्ने प्रयास गरिएको छ । यसका लागि तथ्याङ्क पत्रकारिता केन्द्र नेपालसँग तथ्याङ्क विश्लेषण, दृश्यांकन र नक्सांकनमा सहकार्य गरिएको हो ।)